مطالعات خاورمیانه

محمدرضا عشوری مقدم کارشناس و پژوهشگر مسائل گروه‌های اسلامی در یادداشتی برای «دیپلماسی ایرانی» می‌نویسد: بسیاری از پژوهشگران حوزه گروه‌های سلفی جهادی، جماعت مرابطون را نسخه جدید القاعده مصر می‌دانند.اعلان فعالیت این گروه با انتشار کلیپی ویدئویی در 21 ژانویه 2015 صورت گرفت.

نویسنده: محمدرضا عشوری مقدم
لینک یادداشت در دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی: سازمان القاعده از زمان شکل گیری در دهه نود میلادی هیچگاه نتوانست در مصر پایگاه قابل توجهی داشته باشد. این در حالی است که بسیاری از بنیانگذاران این جریان همانند «ابوحفص المصری[1]» و «ابوعبیدة البشیری»[2] و «ابوحمزه المهاجر» افرادی شاخص با اصالت مصری بودند.[3] علاوه بر این، واقعیت آن است که جریان جهادی مصر بخش اساسی جریان موسوم به «جبهه جهانی اسلامی ضد یهود و صلیبیون»[4] را در سال 1998 تشکیل داده است. امروز نیز ایمن الظواهری رهبر کنونی القاعده که به عنوان یکی از بارزترین شخصیت های جریان سلفی جهادی شناخته می شود اصالتی مصری دارد. با این همه، واقعیت آن است که تلاش های تاریخی القاعده برای تشکیل پایگاهی منسجم در مصر همواره با شکست مواجه شده است.[5]

جدی ترین تلاش ها در این باره به اعلام تاسیس گروه «قاعده الجهاد فی الارض الکنانة» در سال 2006 به رهبری «محمد الحکایمة»[6] بازمی گردد که با کشته شدن وی درست دو سال بعد از این ماجرا در پاکستان داستان این گروه در مصر نیز پایان یافت.

در سال 2008 یک نویسنده القاعده با نام مستعار «أسد الجهاد» در مقاله ای به طور ضمنی به این مسئله اذعان کرد که القاعده تصمیمی برای اجرای هرگونه عملیات در مصر ندارد.[7]  با این حال در همان برهه برخی رسانه های اسرائیلی بر این مسئله اصرار داشتند که بخش وسیعی از منطقه سینا در شرق مصر تحت سیطره و نفوذ القاعده قرار دارد؛ اظهاراتی که مقامات مصری البته هیچگاه آن را جدی نگرفتند.

 با این حال طی سالیان اخیر شرایط جغرافیایی و ترکیب جمعیتی در منطقه سینا همواره فضای مناسبی را برای فعالیت گروه های سلفی جهادی فراهم کرده است.[8] محیط سخت جغرافیایی صحرای سینا و ماهیت قبلیه ای این منطقه در کنار سیاست های تبعیض آمیز دولت در پیدایش چنین فضایی موثر بوده است. علاوه بر این، حضور پررنگ مسئله فلسطین در این منطقه عاملی مهم در گسترش رویکردهای جهادی در صحرای سینا بوده است. مجموعه این عوامل البته طی دو سال اخیر فضای مناسبی را فراهم کرد تا این منطقه به یکی از مناطق تحت نفوذ گروه دولت اسلامی(داعش) تبدیل شود.

آنچه در این برهه زمانی بیش از هر چیز درباره گروه های سلفی جهادی مصر اهمیت دارد رقابتی است که بین جریان های زیرمجموعه القاعده و جریان هم پیمان داعش شکل گرفته است. در این چارچوب، همانند داستان عراق و سوریه شاهد این هستیم که در مصر نیز هر کدام از این دو جریان تلاش می کنند خود را به عنوان نماینده اصلی جریان «سلفی جهادی» معرفی کند.

در این چارچوب، مجموعه ای از گروه های جهادی مصری شکل گرفتند که خود را ادامه دهنده مسیر ایدئولوژی القاعده می دانند. گروه «مرابطون»[9] اکنون جدیدترین و جدی ترین نمونه این جریان است. این گروه پس از آن شکل گرفت که پیش از این، فعالیت تمامی گروه های مختلف زیرمجموعه القاعده در مصر با شکست مواجه شده بود. مسئله مهم در این میان آن بود که این گروه ها پس از چندین عملیات تروریستی، توسط نیروهای امنیتی شناسایی و منحل می شدند. در این زمینه عملکرد گروه «اجناد مصر» یک نمونه مناسب است. این گروه، فعالیت علنی خود را در 24 ژانویه 2014 و با صدور چندین بیانیه آغاز کرد و مسئولیت چندین عملیات تروریستی علیه نیروهای امنیتی مصر را بر عهده گرفت. با این حال، خیلی زود با کشته شدن «همام عطیة»[10] سرکرده این گروه بدست نیروهای امنیتی این جریان نیز دچار تشتت و انحلال شد. هرچند گروه «اجناد» تلاش کرد تا با تعیین عزالدین المصری به عنوان فرمانده جدید، ساختار خود را حفظ کند اما وقعیت آن است که کاری از پیش نبرد.

بسیاری از پژوهشگران حوزه گروه های سلفی جهادی، جماعت مرابطون را نسخه جدید القاعده مصر می دانند.[11]  اعلان فعالیت این گروه با انتشار کلیپی ویدئویی در 21 ژانویه 2015 صورت گرفت. [12] این کلپیپ از دو بخش عمده تشکیل شده است: ابتدا جملاتی از ایمن الظواهری که "مسلمانان را به جهاد فرا می خواند" و سپس سخنان «هشام عشماوی»[13] رهبر گروه که با «فرعون جدید» خواندن عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور نظامی مصر، روزنامه نگاران مصری را نیز شعبده بازان فرعون معرفی می کند. این کلیپ در نهایت با تصاویری از مسجدالااقصی و عبارت "قادمون یا أقصی" پایان می یابد.

سخنان عشماوی در این کلیپ به وضوح تفاوت دو گفتمان القاعده و داعش را نشان می دهد.  در حالی که کلیپ مرابطون وابستگی آشکار به القاعده و الظواهری و طرح مسئله فلسطین و جهاد علیه فرعون مصر استوار است شاهد این هستیم که «ولایت سینا»[14] گروه زیرمجموعه داعش در تبلیغات خود همواره بر تلاش برای تصرف مناطق بیشتر اصرار داشته و به جای تبلیغ مسئله فلسطین بر هویت اسلامی و اجرای شریعت و نمایندگی مسلمانان اهل سنت تاکید دارد.[15]

روابط شخصی عشماوی با ظواهری نقش مهمی در پیوستن وی به گروه القاعده ایفا کرده است. بسیاری معتقدند که نامگذاری گروه جدید به «مرابطون» نیز تصادفی نیست و ناشی از اختلافاتی هست که در مجموعه مرابطون فعال در شمال مالی، نیجر و جنوب لیبی به وجود آمده و این گروه را باید یک گروه منشق از جریان آفریقایی دانست.[16] در این چارچوب، روابط عشماوی با بلمختار رهبر مرابطون آفریقا سهم زیادی در دور شدن وی از گروه ولایت سینا داشته است. اکنون در فضای سیاسی مصر این سئوال مطرح است که با وخامت اوضاع در شمال آفریقا و خصوصا لیبی، آیا گروه مرابطون جدید خواهد توانست خود را به عنوان یک نماینده جدی القاعده ثابت کند؟ اینکه این گروه بتواند سرنوشتی مانند اسلاف خود پیدا نکند یک بحث است و اینکه بتواند به رقابت خود با «ولایت سینا» ادامه دهد بحثی جدی تر خواهد بود، آن هم در شرایطی که با برکناری دولت اخوانی مرسی توسط نظامیان، فضا برای تقویت و گسترش فعالیت گروه های جهادی و حرکات مسلحانه در مصر فراهم شده است. فضایی که در آن دو جریان القاعده به زعامت ایمن الظواهری و داعش به زعامت ابوبکر البغدادی به شدت در حال رقابت هستند.

گرچه بسیاری از تحلیلگران معتقدند که گسترش فعالیت گروه های جهادی ریشه در آموزه های اخوانی دارد اما واقعیت آن است که عملکرد حاکمان فعلی مصر در سرکوب جنبش سیاسی اخوان، اساسی ترین نقش را در فعالیت و پیدایش جدی ترین و منسجم ترین جریان مسلح سلفی جهادی در مصر ایفا کرده است. تاریخ معاصر مصر نشان داده که تعامل سرکوبگرانه با گروه های اسلامگرای سیاسی به پیدایش نسل های به مراتب رادیکال تری در این کشور عربی خواهد انجامید.