مطالعات خاورمیانه

نویسنده: محمدرضا عشوری مقدم

بیشترین کتاب‌های نگارش یافته در باب احکام فقهی قرآن عناوین عمومی احکام القرآن ، فقه القرآن و شرح آیات الاحکام را داشته‌اند. با نگاهی اجمالی به به سیر عناوین کتاب‌های فقهاء در این باب می‌توان این نکته را دریافت که عنوان احکام القرآن بیشتر در تألیفات اهل سنت و عناوین فقه القرآن بیشتر در آثار نویسندگان شیعی دیده می‌شود. همچنین کتب احکام القرآن بیشتر بر اساس ترتیب سوره ها تنظیم شده و کتب فقه القرآن غالبا ترتیبی فقهی دارند. فقه القرآن قطب راوندی ، کنزالعرفان فاضل مقداد، و زبدة البیان مقدس اردبیلی به ترتیب ابواب فقهی نگارش یافته اند.
مؤلف الذریعه، محمد بن سائب کلبی شیعی را نخستین مولف در باب آیات الاحکام می‌داند. مؤلف کتاب تاسیس الشیعه نیز وی را نخستین فردی می داند که دراین‌باره کتابی نگاشته است.
ابن ندیم در کتاب فهرست خود احکام القرآن «احمد بن معذّل» از فقهای نیمه نخست سده3 را نخستین فقیه مالکی می‌داندکه در باره آیات الاحکام صاحب اثر بوده‌است.
بنا به گفته ابن ندیم «ابوالحسن علی بن موسی قمی» (د305) نیز نخستین احکام القرآن نویس حنفی می باشد. کتاب «احمد بن علی جصّاص رازی» مشهورترین کتاب احکام القرآن حنفیان است.
 هرچند بسیاری شافعی را نخستین مؤلف آیات الاحکام دانسته اند. اما بنابر ادعای مولف تاسیس الشیعه این ادعا نادرست است چرا که سائب کلبی در سال 146 درگذشته در صورتی که مرگ شافعی در 206 روی داده است.
 لازم به ذکر است ابوبکر احمدبن حسین بیهقی (د458) تمامی گفتارهای پراکنده شافعی را در زمینه احکام القرآن از لابلای آثار بازمانده او گردآورده است که با عنوان احکام القرآن شافعی چاپ شده است. کتاب کیا هرّاسی (د504) از مهمترین آثار شافعیان به شمار می‌رود.
 همچنین از آثار مهم فقهای امامیه در زمینه آیات الاحکام می‌توان به فقه القرآن سعید بن هبة الله راوندی (573) اشاره نمود. کتاب بعدی در این زمینه «منهاج الهدایة» احمدبن عبدالله‌بن متوّج بحرانی می باشد.

«کنز العرفان فی فقه القرآن» فاضل مقداد سیوری (د826) امروزه از کتاب‌های درسی آیات الاحکام حوزه‌ها به شمار می‌رود. ابوالفتح حسین جرجانی(د976) با کتابی با نام «تفسیر شاهی»- البته به زبان فارسی- و «زبدة البیان فی فقه القرآن» مقدس اردبیلی (د993) از مهمترین آثار فقهای امامیه به شمار می‌رود.

مطلب مرتبط:
کتابشناسی تاریخ فقه