مطالعات خاورمیانه

چهارشنبه سوری و گاهشماری ایرانی

مطالعات خاورمیانه: روز قبل مطلبی درباره مراسم چهارشنبه سوری در یکی از وبلاگها خواندم که نویسنده در آن سعی داشت تا اثبات نماید، مراسم چهارشنبه سوری کنونی بازمانده ماجرای از آتش گذشتن سیاوش بوده و این مراسم عینا (پریدن بر روی آتش در شب چهرشنبه)ریشه در تاریخ ایران باستان دارد. در همین راستا بر آن شدم تا نکاتی را متذکر شوم.
جشن‌های ایران باستان همواره رابطه ای تنگاتنگ با گاهشماریهای ایران داشته است، و همگام با تحول گاهشماریها دستخوش تغییرات بوده است. آنچه در اینجا به آن پرداخته می شود آن است که مراسم چهارشنبه سوری کنونی چه رابطه ای با جامعه و فرهنگ ایران باستان دارد.  

ایرانیان درباره روزهای ماه باورهای خاصی داشتند و هر روز را به نام ایزدی می نامیدند تا مردم در آن روز به یاد وی و صفت ومشخصه وی باشند و با ذکر او آن صفت را در خود تجلی ببخشند .مثلا روز اول ماه را هرمزد (خدای بزرگ زردشت با صفت شکوهمند و فرهمند)دوم را بهمن یا وَهومنه (که در جهان مینوی نماینده دانش فطری و یا اکتسابی است)، و اردیبهشت- شهریور – اسفندارمد- خرداد-و ... می نامیدند. مردم ایران باستان هر یک از ماههای سال را نیز به نام یکی از ایزدان می نامیدند و تقارن هر روز با هرماه نامیده شده به آن ایزد خاص را جشن می گرفتند. همانند تقارن مهر روز با ماه مهر که جشن مهرگان در آن روز گرفته می شود. شواهد تاریخی حاکی از آن است که گاهشماری ایرانی از زمان خود زرتشت یعنی از اواخر هزاره دوم پیش از میلاد مورد نظر بوده است. قدیمیترین نوع گاهشماری باقی مانده ایران به دوران هخامنشی باز می گردد، که در آن سال به دوازده ماه سی روزه تقسیم می شد. مردم ایران سرآغآز تقویم هر خود را آغاز سلطنت هر پادشاه قرار می دادند. مثلا می گفتند سال چندم از سطنت انوشیروان و یا آنچنان که حتی در تورات نیز آمده است دانیال نبی دعای خود را برای قومش اینگونه آغاز می کند :"در اواین سال سلطنت داریوش ... من دانیال از کتاب ارمیای نبی فهمیدم که ..."و در جای دیگر"در سال سوم سلطنت کورش دانیال رؤیایی دیگر دید..."
گاهشماری روزهای هر ماه مبتنی بود بر سی روز که 29 روز آن تنها با اسم خاصی برای هر روز برآورد می شد. هیچگونه مدرکی بر آن نیست که مردم ایران باستان قبل از اسلام روزهای ماه را به صورت هفت روزه تقسیم و نامگذاری می کرده اند، آنچنانکه در بین اقوام عرب و همچنین یهودیان رایج بوده است. بنابراین قضیه نامگذاری ایام هفته در ایران قبل از اسلام منتفی است.

اگر آنگونه که برخی مدعی اند چهارشنبه سوری ریشه در ماجرای سیاوش "طبق نقل فردوسی" دارد، لازم می آید تا چند مسئله اثبات شود. 1- این ماجرا از لحاظ صحت تاریخی اثبات شود. 2- به فرض که ماجرای سیاوش اثبات شود آیه این مسئله، جدید بوده و تنها برای سیاوش اتفاق افتاده است.به عبارت دیگر این رسم طبق این مدعا نباید رسمی باشد که قبل از سیاوش هم اعمال می شده 3- باردیگر به فرض هم که ماجرای سیاوش اثبات شود آیا این ماجرا ، جریانی بوده که مردم ایران بر طبق آن مراسم چهارشنبه سوری را برگزار می کرده اند. به عبارت دیگر رابطه بین چهار شنبه سوری امروز و ماجرای سیاوش از لحاظ علی و معلولی باید اثبات شود. 4- آیا ماجرای سیاوش در روز سه شنبه یا شب چهارشنبه اتفاق افتاده است .آیا این مسئله قابل اثبات است؟

همچنین با توجه به قرائن تاریخی:
1- از عادات اقوام سامی این بوده است (نه اقوام آریایی)که همواره شب را متعلق به روز بعد می دانستند و آنچه اصالت داشته روز بعد بوده است. مثلا همواره به بعد از مغرب روز پنجشنبه، شب جمعه اطلاق می شد.
2-اگر قبول کنیم که مراسم چهارشنبه سوری بازمانده جشن پنجک کبیسه پایان سال است، اولا بار دیگر رابطه بین این دو باید اثبات شود و ثانیا باور به فرود فرَوَهَرها در پایان هر سال به دلیل ششمین گهنبار، یک اثر وضعی داشت و آن میزبانی از فروهرها ست.اگر بپذیریم که میزبانی از فروهرها از سوی زرتشتیان دارای یک اثر وضعی معنوی بوده لاجرم باید به این نکته اذعان داشته باشیم که مراسم میزبانی از فروهرها نیز که شامل روشن کردن آتش بر روی بام خانه ها و .. می شده است، باید در همین روزها صورت گیرد در غیر این صورت فاقد این اثر وضعی خواهد بود.
3- به نظر می رسد مراسمی که امروزه از آن به چهارشنبه سوری یا شب سوری (آنگونه که نرشخی در تاریخ بخارا یاد می کند )ذکر می شود، هیچ گونه رابطه ای با یک مراسم باستانی ایرانی نداشته باشد. چنانکه منابع باستان به ویژه اوستا هیچ گونه یادی از آن نکرده اند. به فرض که چنین مراسمی وجود داشته است هیچ گونه رابطه ای با روز چهارشنبه آخر سال ندارد. مگر اینکه اثبات شود گاهشماری سامی قبل از آن در ایران باستان رواج داشته و ایرانیان طبق آن گاهشماری چهارشنبه ای برای آخر سال داشته اند. 

در هر صورت با توجه به قراین موجود به نظر می رسد مراسم امروزین چهارشنبه سوری بازمانده جشن های ایرانیان تحت تاثیر گاهشماری سامی به خصوص تقویم قمری عربی باشد که احتمالا قبل از اسلام در ایران نفوذ داشته (که البته مدرکی برای آن نیست) و یا اینکه بعد از حمله اعراب به ایران این رسم دیرینه به ناچار از سوی ایرانیان در این روز دنبال شده است. چرا که اساسا اعتقاد به نحسی روزها از باورهای اعراب جاهلی بوده چنانچه تا مدتها بعد نیز این باور، به ویژه در مورد روز دوشنبه نیز وجود داشته است. بنابراین مراسم چهارشنبه سوری کنونی، تنها یک حرکت نمادین بوده و هیچ گونه اثر وضعی نداشته و تنها م یتواند یادآور یک سنت دیرینه ایرانی باشد که البته با توجه به مطالب فوق در روزهای دیگری از سال برگزار می شده است.